مجسمه‌ای که امریکا به ایران پس داد چیست؟

بازگشت رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از نیویورک با یک هدیه پر سر و صدا همراه بود. یک «شیردال» تاریخی که گفته می شود در سال 2003 در حال قاچاق به امریکا ضبط شده و حالا دولت امریکا برای نشان دادن حسن نیتش آن را به ایران تحویل داده اشت.

اما شیردال چیست؟

بدن شیر و سر عقاب با بال‌های نگشوده و سه جام در سه طرف، مشخصات شی‌ای است که به نام شیردال یا ریتون، پس از 10 سال به ایران بازگشته‌است. ماجرا از این قرار است که در سال 2003 گمرک نیویورک اقدام به ضبط شی‌ای تاریخی، احتمالا متعلق به دوره مادها کرد. شی‌ای که گفته می‌شود از یک قاچاقچی آثار تاریخی گرفته شده و در تمام این مدت در خزانه وزارت امورخارجه آمریکا نگهداری می‌شده‌است.

شیردال (یا بَشکوچ) یک موجود افسانه‌ای با تن شیر و سر عقاب (دال) است که گوش‌هایی شبیه به اسب دارد و نماد قدرت و شکوه به حساب می آید. سرستون‌های مشهور هخامنشی یکی از مشهورترین سازه‌هایی هستند که شیردال‌ها را نمایش می‌دهند. اما این سازه‌ها که در معماری عیلامی کاربرد داشته‌اند بیش از همه در شوش و مناطقی از آسیای غربی، مدیترانه و یونان پیدا می‌شوند. قدیمی‌ترین «شیردال» کشف‌شده از آسیای مرکزی به سده‌های چهارم و پنجم پیش از میلاد برمی‌گردد و به حکومت‌های تابع امپراطوری هخامنشی تعلق دارد.

 هخامنشیان شیردال را «نگهبانی در برابر اهریمن، جادو و دروغ» می‌دانستند. سرستون‌های مشهور هخامنشی هم یکی از مشهورترین مصنوعات بشری هستند که شیردال‌ها را نمایش می‌دهند. نام این جانور در پارسی میانه «بشکوچ» است. خیلی‌ها اعتقاد دارند سیمرغ در ادبیات کلاسیک پارسی نو، نمود نوینی از شیردال یا بشکوچ است، هرچند نام خود سیمرغ به پیش از اسلام باز می‌گردد.

یکی از افسانه‌هایی که درباره شیردال گفته شده این است که شیردال بر دروازه‌ی شهر «تِبس» در مصر باستان می‌نشست و از رهگذران ضرب‌المثل می‌پرسید؛ هر کسی پاسخ غلط می‌داد، او را روی تختی می‌خواباند و اگر بدنش بزرگ‌تر از تخت بود، قسمت‌های اضافه را می‌برید و اگر کوچک‌تر بود، بدنش را می‌کشید تا به اندازه‌ تخت شود.

طبق افسانه های اروپایی پنجه شیردال شفابخش بود و پر شیردال می‌توانست چشمان نابینا را بینایی ببخشد؛ اما آنچه در عطاری‌های اروپایی به عنوان پنجه شیردال فروخته می‌شد چیزی نبود جز شاخ بزکوهی.

تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که شیردال، تصویری بود که تاجران عصر باستان که در جاده ابریشم سفر می‌کردند، در کوهستان‌های آلتایی در سرزمین سکاها (قزاقستان و مغولستان امروز) فراوان به چشمانشان می‌خورد؛ اسکلتهای سنگواره‌شده دایناسوری متوسط به نام Protoceratops.

دانته در «کمدی الهی» جایی که سفر در دوزخ و برزخ به پایان می‌رسد، سوار بر شیردالی که به سرعت برق حرکت می‌کند، سفر به بهشت را آغاز کرد؛ اما این نخستین نمود شیردال در فرهنگ ایتالیایی نیست، در پیزا، از ایتالیای قرون وسطی نیز شیردالی برنجی باقی مانده که به‌نظر می‌رسد منشأ آن، سرزمین‌های اسلامی باشد یا از روی دست صنعتگران مسلمان ساخته شده باشد. این شیردال که بزرگ‌ترین مجسمه‌ی شیردال دوره‌ی اسلامی است بیش از یک متر بلندی دارد و احتمالا در قرن یازدهم میلادی در آندالوس ساخته شده است.

خیلی ها اعتقاد دارند سیمرغ در ادبیات کلاسیک، شکل امروزی همان شیردال است. شیردال‌ها نماد موجوداتی وفادار بودند که حتی اگر جفتشان می مرد، بعد از او به سراغ جفت دیگری نمی رفتند. گفته می‌شود نگاه منفی کلیسا به ازدواج مجدد، به افتخار این افسانه مربوط به شیردال‌ها بوده است؛ چون کلیسا شیردال را که موجودی زمینی و آسمانی بود، نماد عیسی مسیح (ع) می‌پنداشت.

مسافر تاریخی نیویورک واقعی است؟

از همان زمانی که شیردال پا به ایران گذاشت بحث‌های زیادی درباره اصل بودن شی شکل گرفته که هیچ‌کدام نظری مبتنی بر بررسی علمی و کارشناسی نبوده‌است. برخی معتقدند که شیردال تقلبی‌است، اما پاسخ‌های دقیق به آزمایش‌های موزه ملی بازمی‌گردد که طی روزهای آینده اعلام می‌شود.

آنچه قطعی به نظر می‌رسد، این است که موزه ملی ایران باید پس از تحویل شی و انجام بررسی‌ها و آزمایش‌ها علمی، پاسخ روشنی درباره واقعی یا تقلبی بودن آن اعلام کند. پس تا پیش از این مهم هرنوع اظهار نظری درباره اصل بودن یا نبودن شیردال غیرتخصصی است.

یک مقام آمریکایی گفته‌است که بازگرداندن این اثر باستانی اقدامی برای نشان دادن حسن نیت آمریکا نسبت به ایران بوده است. همچنین تاکید شده از آنجا که آمریکا به میراث فرهنگی و همچنین به مردم ایران احترام می‌گذارد، آن را به ایران بازگردانده است.